کد مطلب:162356 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:219
شروع مرثیه ی عاشورایی
تاریخ آغاز سرایش شعر عاشورایی تقریباً روشن است و می توان روز شهادت حسین بن علی علیه السلام و یارانش را تاریخ شروع مرثیه ی عاشورایی نامید. زیرا چنانكه در متون تاریخی آمده است نخستین مرثیه سرایان، اهل بیت آن حضرت بوده اند و حتی در همان روز عاشورا هنگام آخرین وداع سالار شهیدان، ابیاتی از آن بزرگوار نقل شده است كه خطاب به دخترش حضرت سكینه است و از جانسوزترین مراثی به شمار می رود:
1. لا تحرقی قلبی بدمعك حسرتا
مادام منی الروح فی جثمانی
2. فاذا قتلت فأنت اولی
بالبكا یا خیرة النسوان
3. سیطول بعدی یا سكینة فاعلمی
منك البكاء اذا الحمام دهان [1] .
1. تا جان در بدن دارم دلم را از اشك حسرت خویش مسوزان؛
2. ای بهترین زنان، هنگامی كه من كشته گردم تو برای گریستن بر من سزاوارترین هستی؛
3. به زودی بر مصیبت مرگ من گریه های طولانی در پیش داری.
و از بانوی عقلیه و عالمه حضرت صدیقه ی صغری، زینب كبری، دختر امیرمؤمنان علیه السلام مرثیه هایی در شهادت برادر و یاران وفادار او نقل شده كه از آن جمله است:
1. علی الطف السلام و ساكنیه
و روح الله فی تلك القباب
2. مضاجع فتیة عبدوا فناموا
هجودا فی الفدافد و الروابی
3. و صیرت القبور لهم قصورا
مناخا ذات الفنیة رحاب [2] .
1. درود بر ساكنان طف و بر روح خدا كه در آن آرامگاهها آسوده اند.
2. آرامگاه جوانمردان شب زنده داری كه در دامن این دشت و تپه ها خدا را عبادت كردند.
3. این آرمگاه ها برای آنان كاخ های وسیع و جاویدان شده است.
ام كلثوم دختر بزگوار امیرمؤمنان علی علیه السلام
آن بانوی بزرگوار، زینب صغری نامیده می شد و كنیه ی او ام كلثوم است. ام كلثوم بسیار جلیل القدر و بلیغ اللسان و همسر عون بن جعفر و یا محمد بن جعفر است. او پس از بازگشت از شام به مدینه پس از چهار ماه و ده روز درگذشت و روان پاكش به ملأ اعلی پیوست. از مراثی اوست:
1. قتلم اخی ظلما فویل لامكم
ستجزون نارا حرها یتوقد
2. سفكتم دماء حرم الله سفكها
و حرمها القرآن ثم محمد
1. وای بر ماردان شما كه برادرم را به ستم شهید كردند، به زودی آتشی برافروخته پاداشتان خواهد بود.
2. خونهایی ریختید كه خدا و قرآن و سپس محمد صلی الله علیه و آله ریختن آن را حرام كرده اند.
سكینه دختر امام حسین علیه السلام
او سیده ی زنان عصر خود بود و در عقل و ادب و هوش و عفت بر همه ی زنان برتری داشت. خانه ی او جایگاه علم و ادب و فقه و حدیث بود. این بانوی بزرگ و عبدالله شیرخوار كه در كربلا شهید شد هر دو فرزندان رباب همسر سالار شهیدان بودند. گویند نامش آمنه و لقبش سكینه بوده است. زمان تولد و وفات آن مخدره كاملاً روشن نیست.
از مراثی اوست:
1. لا تعذلیه فهم قاطع طرقه
فعینه بدموع ذرف غدقه
2. ان الحسین غداة الطف یرشقه
ریب المنون فما ان یخطی الحدقه
3. بكف شر عبادالله كلهم
نسل البغایا و جیش المرق الفسقه
4. یا امة السوء هاتوا ما احتجاجكم
غدا و جلكم بالسیف قد صفقه [3] .
1. كسی را سرزنش مكن كه راهش را گم كرده است زیرا از چشمانش اشك فراوان می بارد.
2. در روز طف تیری به سوی امام حسین علیه السلام رها شد كه خطا نمی كند و از حدقه ی چشم امام (سجاد) دور نمی شود.
3. این كار به دست كسانی انجام شد كه بدترین مردم و حرامزاده و خارج از دین و فاسق بودند.
4. ای بدترین امت، دلیلهایتان را در رستاخیز بیاورید. شما برهانی ندارید زیرا همه ی شما او را با شمشیرتان زدید.
ام لقمان
او دختر عقیل بن ابی طالب است. هنگامی كه بشیر خبر شهادت خونین كفنان كربلا را به مردم مدینه داد، زنان بنی هاشم از خانه ها بیرون آمدند و شیون آغاز كردند و ام لقمان چنین به نوحه و ندبه پرداخت:
1. ماذا تقولون ان قال النبی لكم
ماذا فعلتم و أنتم آخرالامم
2. بعترتی و باهلی بعد مفتقدی
منهم أسارا و منهم ضرجوا بدم
3. ما كان هذا جزائی اذ نصحت لكم
ان تخلفونی بسوة فی ذوی رحمی [4] .
1. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله از شما بپرسد كه از آخرین امت، شما چه كردید، چه می گویید؟
2. و بعد از من با خانواده و دودمان من چگونه رفتار كردید؟ برخی از آنان اسیر شدند وبدن برخی به خون آغشته شد.
3. سزای نصایحی كه به شما كردم چنین نبود. نباید با وابستگان من چنین ظالمانه رفتار می كردند.
ام البنین
نامش فاطمه بنت حزام بن خالد بن ربیعه، برادر لبید شاعر معروف بود. وی از زنان فاضله و عالمه عابده و مادر حضرت قمر بنی هاشم و عبدالله و جعفر و عثمان بن علی است. این زن پارسا می گفت: فرزندانم و هر چه در زیر آسمانهاست فدای حسین علیه السلام باد.
وی مراثی جانگدازی سروده، از آن جمله است:
1. لا تدعونی و یك ام البنین
تذكرینی بلیوث العرین
2. كانت بنون لی ادعی بهم
والیوم اصبحت و لا من بنین
3. اربعة منثل نسور الربی
قد واصلوا الموت بقطع الوتین
1. مرا ام البنین مخوانید. زیرا به یاد شیران بیشه ی خود می افتم
2. روزی فرزندانی داشتم كه مرا به نام آنان می خواندند ولی امروز ندارم.
3. چهار فرزند چون شاهبازهای شكاری داشتم كه مرگ آنان فرارسید و رگهای گردنشان را بریدند.
و نیز
1. یا من رأی العباس كر
علی جماهیر النقد
2. و وراه من ابناء حیدر
كل لیث ذی لبد
3. انبئت ان ابنی اصیب
برأسه مقطوع ید
4. ویلی علی شبلی اما
ل برأسه ضرب العمد؟
5. لو كان سیفك فی ید
یك لما دنی منه أحمد [5] .
1. چه كسی عباس را دید كه به گروه پست حمله می كرد.
2. در آن هنگام كه فرزندان حیدر در كارزار چون شیران در پشت سر وی بودند.
3. شنیدم در هنگامی كه دستش قطع شده بود: فرقش مورد اصابت قرار گرفته است.
4. وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاع من عمود فرود آمد و سر او را كج كرد؟
5. (پسرم) اگر شمشیر در دستت بود، احدی جرأت نداشت به تو نزدیك گردد.
علی بن الحسین علیه السلام
آن بزرگوار ملقب به زین العابدین، سجاد، ذوالثفنات، خالص، زاهد و خاشع است. در حادثه ی كربلا بیست وسه سال از عمر مباركش گذشته بود. زهد و عبادتش مشهور و معروف است. از مراثی آن حضرت است:
1. فلا غرو من قتل الحسین فشیخه
ابوه لعی كان خیرا و أكرما
2. فلا تفرحوا یا هل كوفان بالذی
أصاب حسینا كان ذلك اعظما
3. قتیل بشط النهر روحی فداؤه
جزاء الذی ارداه نار جهنما [6] .
1. در كشتن حسین علیه السلام جای شگفتی نیست. زیرا پدر بزرگوارش را كه از او برتر بود نیز شهید
كردند.
2. ای مردم كوفه، بر حادثه ای كه بر حسین علیه السلام گذشت، شادی نكنید. زیرا شهادت پدرش از این بزرگتر بود.
3. جانم فدای شهیدی كه در ساحل رود به خاك افتاد و پاداش قاتل او دوزخ است.
رباب بنت امرؤالقیس بن عدی
او همسر حضرت حسین علیه السلام و از افضل زنان بود و بعد از شهادت آن حضرت مدت یك سال زنده بود و در این مدت هرگز به زیر سقف نرفت و همواره گریست. بعد از حضرت حسین علیه السلام، اشراف از او خوستگاری كردند لكن وی نپذیرفت. سكینه بنت الحسین فرزند همین بانو است. اشعاری در رثای سالار شهیدان از او نقل شده كه این ابیات از آن جمله است:
1. ان الذی كان نورا یستضاء به
فی كربلاء قتیل غیر مدفون
2. من للیتامی و من للسائلین و من
یغنی و یأوی الیه كل مسكین [7] .
1. همانا نوری كه به همه جا پرتو می افكند در كربلا شهید شد و بی دفن بر زمین ماند.
2. كسی كه پناه یتیمان و نیازمندان بود و هر درمانده ای به او پناه می برد.
غیر از اهل بیت، نخستین كسی كه سالار شهیدان و یارانش را مرثیه گفته است، به نثل ناسخ التواریخ و امالی شیخ طوسی، مردی است به نام سلیمان قتة از قبیله ی بنی سهم. او سه روز پس از واقعه ی عاشورا بر قبور خونین كفنان عرصه ی نینوا گذشت و اشعاری در
مرثیه ی آنها سرود.
1. لا تحرقی قلبی بدمعك حسرتا
مادام منی الروح فی جثمانی
2. فاذا قتلت فأنت اولی
بالبكا یا خیرة النسوان
3. سیطول بعدی یا سكینة فاعلمی
منك البكاء اذا الحمام دهان [1] .
1. تا جان در بدن دارم دلم را از اشك حسرت خویش مسوزان؛
2. ای بهترین زنان، هنگامی كه من كشته گردم تو برای گریستن بر من سزاوارترین هستی؛
3. به زودی بر مصیبت مرگ من گریه های طولانی در پیش داری.
و از بانوی عقلیه و عالمه حضرت صدیقه ی صغری، زینب كبری، دختر امیرمؤمنان علیه السلام مرثیه هایی در شهادت برادر و یاران وفادار او نقل شده كه از آن جمله است:
1. علی الطف السلام و ساكنیه
و روح الله فی تلك القباب
2. مضاجع فتیة عبدوا فناموا
هجودا فی الفدافد و الروابی
3. و صیرت القبور لهم قصورا
مناخا ذات الفنیة رحاب [2] .
1. درود بر ساكنان طف و بر روح خدا كه در آن آرامگاهها آسوده اند.
2. آرامگاه جوانمردان شب زنده داری كه در دامن این دشت و تپه ها خدا را عبادت كردند.
3. این آرمگاه ها برای آنان كاخ های وسیع و جاویدان شده است.
ام كلثوم دختر بزگوار امیرمؤمنان علی علیه السلام
آن بانوی بزرگوار، زینب صغری نامیده می شد و كنیه ی او ام كلثوم است. ام كلثوم بسیار جلیل القدر و بلیغ اللسان و همسر عون بن جعفر و یا محمد بن جعفر است. او پس از بازگشت از شام به مدینه پس از چهار ماه و ده روز درگذشت و روان پاكش به ملأ اعلی پیوست. از مراثی اوست:
1. قتلم اخی ظلما فویل لامكم
ستجزون نارا حرها یتوقد
2. سفكتم دماء حرم الله سفكها
و حرمها القرآن ثم محمد
1. وای بر ماردان شما كه برادرم را به ستم شهید كردند، به زودی آتشی برافروخته پاداشتان خواهد بود.
2. خونهایی ریختید كه خدا و قرآن و سپس محمد صلی الله علیه و آله ریختن آن را حرام كرده اند.
سكینه دختر امام حسین علیه السلام
او سیده ی زنان عصر خود بود و در عقل و ادب و هوش و عفت بر همه ی زنان برتری داشت. خانه ی او جایگاه علم و ادب و فقه و حدیث بود. این بانوی بزرگ و عبدالله شیرخوار كه در كربلا شهید شد هر دو فرزندان رباب همسر سالار شهیدان بودند. گویند نامش آمنه و لقبش سكینه بوده است. زمان تولد و وفات آن مخدره كاملاً روشن نیست.
از مراثی اوست:
1. لا تعذلیه فهم قاطع طرقه
فعینه بدموع ذرف غدقه
2. ان الحسین غداة الطف یرشقه
ریب المنون فما ان یخطی الحدقه
3. بكف شر عبادالله كلهم
نسل البغایا و جیش المرق الفسقه
4. یا امة السوء هاتوا ما احتجاجكم
غدا و جلكم بالسیف قد صفقه [3] .
1. كسی را سرزنش مكن كه راهش را گم كرده است زیرا از چشمانش اشك فراوان می بارد.
2. در روز طف تیری به سوی امام حسین علیه السلام رها شد كه خطا نمی كند و از حدقه ی چشم امام (سجاد) دور نمی شود.
3. این كار به دست كسانی انجام شد كه بدترین مردم و حرامزاده و خارج از دین و فاسق بودند.
4. ای بدترین امت، دلیلهایتان را در رستاخیز بیاورید. شما برهانی ندارید زیرا همه ی شما او را با شمشیرتان زدید.
ام لقمان
او دختر عقیل بن ابی طالب است. هنگامی كه بشیر خبر شهادت خونین كفنان كربلا را به مردم مدینه داد، زنان بنی هاشم از خانه ها بیرون آمدند و شیون آغاز كردند و ام لقمان چنین به نوحه و ندبه پرداخت:
1. ماذا تقولون ان قال النبی لكم
ماذا فعلتم و أنتم آخرالامم
2. بعترتی و باهلی بعد مفتقدی
منهم أسارا و منهم ضرجوا بدم
3. ما كان هذا جزائی اذ نصحت لكم
ان تخلفونی بسوة فی ذوی رحمی [4] .
1. اگر پیامبر صلی الله علیه و آله از شما بپرسد كه از آخرین امت، شما چه كردید، چه می گویید؟
2. و بعد از من با خانواده و دودمان من چگونه رفتار كردید؟ برخی از آنان اسیر شدند وبدن برخی به خون آغشته شد.
3. سزای نصایحی كه به شما كردم چنین نبود. نباید با وابستگان من چنین ظالمانه رفتار می كردند.
ام البنین
نامش فاطمه بنت حزام بن خالد بن ربیعه، برادر لبید شاعر معروف بود. وی از زنان فاضله و عالمه عابده و مادر حضرت قمر بنی هاشم و عبدالله و جعفر و عثمان بن علی است. این زن پارسا می گفت: فرزندانم و هر چه در زیر آسمانهاست فدای حسین علیه السلام باد.
وی مراثی جانگدازی سروده، از آن جمله است:
1. لا تدعونی و یك ام البنین
تذكرینی بلیوث العرین
2. كانت بنون لی ادعی بهم
والیوم اصبحت و لا من بنین
3. اربعة منثل نسور الربی
قد واصلوا الموت بقطع الوتین
1. مرا ام البنین مخوانید. زیرا به یاد شیران بیشه ی خود می افتم
2. روزی فرزندانی داشتم كه مرا به نام آنان می خواندند ولی امروز ندارم.
3. چهار فرزند چون شاهبازهای شكاری داشتم كه مرگ آنان فرارسید و رگهای گردنشان را بریدند.
و نیز
1. یا من رأی العباس كر
علی جماهیر النقد
2. و وراه من ابناء حیدر
كل لیث ذی لبد
3. انبئت ان ابنی اصیب
برأسه مقطوع ید
4. ویلی علی شبلی اما
ل برأسه ضرب العمد؟
5. لو كان سیفك فی ید
یك لما دنی منه أحمد [5] .
1. چه كسی عباس را دید كه به گروه پست حمله می كرد.
2. در آن هنگام كه فرزندان حیدر در كارزار چون شیران در پشت سر وی بودند.
3. شنیدم در هنگامی كه دستش قطع شده بود: فرقش مورد اصابت قرار گرفته است.
4. وای بر من، آیا بر فرق شیر شجاع من عمود فرود آمد و سر او را كج كرد؟
5. (پسرم) اگر شمشیر در دستت بود، احدی جرأت نداشت به تو نزدیك گردد.
علی بن الحسین علیه السلام
آن بزرگوار ملقب به زین العابدین، سجاد، ذوالثفنات، خالص، زاهد و خاشع است. در حادثه ی كربلا بیست وسه سال از عمر مباركش گذشته بود. زهد و عبادتش مشهور و معروف است. از مراثی آن حضرت است:
1. فلا غرو من قتل الحسین فشیخه
ابوه لعی كان خیرا و أكرما
2. فلا تفرحوا یا هل كوفان بالذی
أصاب حسینا كان ذلك اعظما
3. قتیل بشط النهر روحی فداؤه
جزاء الذی ارداه نار جهنما [6] .
1. در كشتن حسین علیه السلام جای شگفتی نیست. زیرا پدر بزرگوارش را كه از او برتر بود نیز شهید
كردند.
2. ای مردم كوفه، بر حادثه ای كه بر حسین علیه السلام گذشت، شادی نكنید. زیرا شهادت پدرش از این بزرگتر بود.
3. جانم فدای شهیدی كه در ساحل رود به خاك افتاد و پاداش قاتل او دوزخ است.
رباب بنت امرؤالقیس بن عدی
او همسر حضرت حسین علیه السلام و از افضل زنان بود و بعد از شهادت آن حضرت مدت یك سال زنده بود و در این مدت هرگز به زیر سقف نرفت و همواره گریست. بعد از حضرت حسین علیه السلام، اشراف از او خوستگاری كردند لكن وی نپذیرفت. سكینه بنت الحسین فرزند همین بانو است. اشعاری در رثای سالار شهیدان از او نقل شده كه این ابیات از آن جمله است:
1. ان الذی كان نورا یستضاء به
فی كربلاء قتیل غیر مدفون
2. من للیتامی و من للسائلین و من
یغنی و یأوی الیه كل مسكین [7] .
1. همانا نوری كه به همه جا پرتو می افكند در كربلا شهید شد و بی دفن بر زمین ماند.
2. كسی كه پناه یتیمان و نیازمندان بود و هر درمانده ای به او پناه می برد.
غیر از اهل بیت، نخستین كسی كه سالار شهیدان و یارانش را مرثیه گفته است، به نثل ناسخ التواریخ و امالی شیخ طوسی، مردی است به نام سلیمان قتة از قبیله ی بنی سهم. او سه روز پس از واقعه ی عاشورا بر قبور خونین كفنان عرصه ی نینوا گذشت و اشعاری در
مرثیه ی آنها سرود.
[1] معالي السبطين 14/2.
[2] ادب الطف. 236/1.
[3] ادب الطف. 158/1.
[4] ادب الطف. 67/1.
[5] ادب الطف. 71/1.
[6] ادب الطف.
[7] ادب الطف. 61 - 62/1 و معالي البسطين 178.